Orta Avrupa’nın şirin ülkesi Macaristan’a farklı nedenlerle farklı zamanlarda gitme imkânı buldum. Biz Macaristan’ı bir Balkan ülkesi olarak değerlendiririz ancak Macarlar kendilerinin bir Avrupa devleti olduğunun altını çizerler. 165 yıl Osmanlı idaresinde kalan Macarlarla hikâyemiz çok uzun zaman önceye dayanmaktadır. Hunlar zamanında Orta Asya’da aynı milletin evlatları olarak bozkırlarda beraber at koşturmuşuz. Batıya olan uzun yolcuğumuzda Macar Türklerinin yolu Avrupa’ya bizimki Anadolu’ya düşmüş. Yüzyıllar sonra bir kökten gelen farklı iki dine mensup iki büyük devlet olarak karşı karşıya gelmişiz. Macaristan, Kanuni Sultan Süleyman tarafından 1526 yılında fethedildi. Osmanlı fethettiği her yere medeniyet eserlerini de götürmüştür. Bugün Macaristan topraklarının her yerinde Osmanlı devletinin yaptırdığı eserlerle karşılaşırsınız. Diğer Avrupa ülkelerinde olduğu gibi Macaristan’da Osmanlı eserlerinin büyük çoğunluğu yok edilmiştir.
Macaristan ile Türkiye arasında ilişkiler en üst düzeyde olumlu seyrediyor. Bu iyi ilişkiler Macaristan’ın Türk Devletler Topluluğuna gözlemci konumunda katılımını sağladı. Macaristan’ın topluluğa katılmasında en önemli sebeplerden bir tanesi de Macarların Türk kökenli olmalarıdır. Türklük konusu Osmanlı döneminde gündeme gelmemiş çünkü Ortaçağda din daha baskın unsurken Fransız İhtilalinden sonra milliyet öne çıkmıştır. Yıllardır Macaristan’da Büyük Kurultay düzenlenerek Türk halklarının katılımıyla önemli etkinlikler düzenlenmektedir.
Birinci dünya savaşıyla dağılan Macaristan İmparatorluğu hem topraklarını hem de nüfusunu kaybetti. Bugün Macaristan’da 10 milyon insan yaşarken bir o kadarda Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde bulunmaktadır. Macaristan nüfusunun beşte biri yaklaşık 2 milyon kişi başkent Budapeşte’de ikamet etmektedir. Bu yazıda Budapeşte’deki Türk izlerinden söz edeceğim. Macaristan’ın her şehri için ayrı bir yazı konusu olur.
Budapeşte Tuna Nehri’nin iki yakasında kurulmuş tarihi eserlerle dolu bir şehirdir. Tuna Nehri Buda ile Peşte’yi birbirinden ayırıyor. Tuna öyle geniş bir alan kaplıyor ki adeta denize benziyor. Tuna Budapeşte’de durgun ve sakin akıyor, ortasında Margaret adası bulunuyor. Bizim İstanbul’daki Kız Kulesi gibi onunda efsaneye dayalı bir hikâyesi var. Kral kızı Margaret’i korumak için adayı imar etmiş. Tuna’nın batı tarafı Buda yani bizim Nazlı Budin, doğu tarafı ise Peşte 1800’lerin sonlarında birleşerek Budapeşte olmuş. Budapeşte çok sayıda tarihi esere sahip görülmeye değer bir şehir olarak ziyaretçileri kendine çekiyor. Osmanlıdan kalan eserlerin izleri Budin tarafında bulunuyor.
Gülbaba sizi çağırıyor
Budapeşte’ye giden Türklerin ilk uğrak yeri Budin’de bulunan Gülbaba oluyor. Gülbaba Kanuni zamanında Budapeşte’ye yerleşmiş bir dervişi. Bir Türk için yüzyıllardır bu şehirde nöbet tutan Gülbaba’dan destur almadan şehre girmek bir ayıp sayılır. Kaldı ki sadece Türkler değil Macarlarda Gülbaba’yı seviyor ve ona hürmet ediyorlar. Adeta birleştirici unsur olarak varlığını sürdürüyor. Bundan birkaç yıl önce gittiğimizde sadece Türbe ve bahçesinde birkaç mezar taşı vardı.
Bu defa bir güzel hoş bir gelişme ile daha karşılaştık. Budapeşte’ye hâkim bir noktada bulunan Güllü tepenin üzerinde bulunan türbenin girişinde yapılmış Gülbaba anıtı sizi karşılıyor. Türbe, bahçesi ve mezar taşları yeniden gözden geçirilerek tamir edilmiş. Türbenin alt tarafında yeni bir müze yapılmış. Koridor tarzında yapılmış müzede Macaristan’daki Türk tarihi çeşitli eserler vasıtasıyla anlatılmış. Bir gravür dikkatimi çekti Osmanlı döneminde Budapeşte’nin görünümü cami siluetinin egemen olduğu İstanbul’a benziyor. Artık o görünümden eser yok. Şu anda Budapeşte’de bir tek tarihi cami bulunmuyor. Macaristan’daki bu hafıza müzesi TİKA ve Macaristan Kültür Bakanlığı’nın desteğiyle yapılmış. Müzede küçük kahve hediyelik eşya satış bölümü ziyaretçilere hizmet ediyor. Rehber eşliğinde dolaştığımız türbeden Gülbaba hakkında yazılmış bir kitap alarak çıktık.
Kitapta Gülbaba’nın nereli olduğuna ve ne zaman yaşadığına dair bilgiler bulunuyor. Evliya Çelebi türbede bulunan bir beyitten dolayı Gülbaba’nın Merzifonlu olduğunu ifade eder. “Merzifon’dan gelerek tuttu vatan / Şah Süleyman zamanı Güllü Baba.” Bugün Gülbaba’nın kim olduğundan öte iki toplum arasında bir dostluk simgesi olarak varlığını sürdürüyor.
Son Vali: Vezir Abdurrahman Abdi Arnavut Paşa
Osmanlı Devleti’nin çekildiği yerlerde büyük dramlar yaşandı ancak ne tarih hakkıyla bunu yazdı ne de millet hatıralarında yaşatabildi. Budin’in son valisi Vezir Abdurrahman Abdi Arnavut Paşa 70 yaşında şehit oldu. Kahramanlığını düşmanları Askeri Tarih Müzesinin bahçesindeki mezar taşına yazarak tescil ettiler. “145 yıllık Türk Egemenliğinin son Buda Valisi Abdurrahman Abdi Arnavut Paşa bu yerin yakınında 1686 Eylül ayının 2. günü öğleden sonra yaşamının 70.yılında maktul düştü. Kahraman düşmandı, rahat uyusun!”
Camisiz Mahzun Minare
Budapeşte yakınlarında Erd Kasabasında Hamza Bey Palankası Camii Hamza Bey tarafından yapılmış. Türk hâkimiyetinden sonra kaderine terk edilmiştir. Daha sonra sel nedeniyle yıkılmış ve sadece minare kalmış. Kasabanın girişinde yolların kavşağında yıllara meydan okuyan minarenin mahzunluğu yüreğimi burktu. Mescidin bulunduğu alana sonradan betondan bir mihrap yapılmış. Minareyi ve mescidi şenlendirmek için ezan okuyup vakit namazını kıldım. Burası mamur iken namaz kılan müminlere dua ettim.
Galiçya Şehitliği
Birinci Dünya Savaşı sırasında Galiçya Cephesinde 1916-1917 yıllarında 15.Kolorduya mensup 1050 askerimiz şehit olur. Macaristan’ın farklı bölgelerinde şehit düşen askerlerin bazılarının naaşları Budapeşte yakınlarındaki Türk Şehitliği’nde toplanmıştır. Bu mezarlıkta 480 şehidimizin adları kayıtlıdır. İsmi meçhul olan şehitlerimiz de var. Şehitliğin yan tarafında Müslüman mezarlığında çok eski dönemlere ait Türklerin mezarları bulunuyor.
Budapeşte Kalesinde Türk Şehitliği
Akşam yemeğinde Budapeşte’de yaşayan Türk dostlarla sohbet ederken kalede Türk Şehitliği olduğunu anlattılar. Vakit geç olmasına rağmen görmek istedim. Kalenin içinde 10-15 civarında mezar başı toplanmış ve etrafı çevrilmiş. Bunlar binlerden tarihe, yok edilmeye direnip ayakta kalanlar. Bize de Fatiha okumak, dua etmek nasip oldu.
Budapeşte görülmeye değer bir şehir. Türk tarihi açısından da çok şey ifade ediyor. Ancak geriye çok az iz kalmış. İzler sürülürse yeni eserler ortaya çıkacaktır.
Dr. İsrafil Kuralay
