Safir Arapça kökenli bir kelimedir. Mavi renklidir. Yakut ahmer olarak da adlandırılır. Biruni’ye göre sarı, tozlu siyah, yeşil, beyaz ve siyah renkli yakutlar da vardır. Eski Türkçede gök yakut diye adlandırılır. Batı’da yakut ve safirin korindon cinsi mineralin iki farklı renk çeşidi olduğun farkına 200 seneden daha az bir zaman önce varıldı.Tifaşi ise yakut ve safirin aynı cinsten gelen iki farklı renk çeşidi olduğunu ve farklı değişik renk çeşitleri de olduğunu günümüzden yaklaşık 750 sene önce tespit etmişti. O hepsini yakut adıyla gruplandırdı ve renklerine göre sınıflandırdı. Yakut asmandjuni (safir) şu renklerde bulunurdu: Açık mavi, gök mavi (bu renk lacivert renkli lapis lazuliye benzetilen ve bugün de en beğenilen koyu, eşit dağılan renkte, lacivert, deniz mavisi, grimsi mavi ki en kötü renktir, yeşilimsi-sarı ki kötü kalitedir. Tifaşi safirin yeşil ve beyaz renkleri olduğunu da belirtir.
Safir, zümrüt ve yakutla karşılaştırıldığında Osmanlı mücevherciliğinin klasik renk beğenisinin dışında kalan ve az kullanılan bir değerli taş çeşididir.
“Korindon mineralinin koyu kırmızı rengi hariç diğer renklerine safir denir. (Pembe taşlar yakut değil pembe safir diye adlandırılır.) Safir en yaygın bilinen maviden başka sarı, pembe, yeşil, turuncu, kahverengi, mor ve renksiz olarak da bulunur. Bunlara ‘fantezi renkler’ denir. Sarı renkli safir topazla aynı renktedir, fakat sertlik ve parlaklığı daha fazladır. Yeşil safir nadir bulunur ve koleksiyoncular tarafından aranır…Safirin en kalitelisi Keşmir safiri diye adlandırılır, açık menekşe mavisi bir rengi vardır ve genellikle Burma’nın kuzeyinde bulunur. Siyam safiri ikinci kalite olup daha koyu mavidir ve en iyi kaliteye göre “mürekkep” rengindedir. Sri Lanka’dan çıkan üçüncü kalite safir soluk renkte ve grimsi olmasına rağmen genellikle berrak ve parlaktır…..Pek çok yıldız safir özellikle de Sri Lanka’dan çıkarılanların kapanımları ışık kaynağı çok yakın olduğunda belirginleşir. Yıldız safirde taşın yıldızı merkezde, uçları belirgin ve kesimi kapüşon olmalıdır. Eğer kapüşonun kesim orantıları düzgün değilse yani çok yüksek veya ince tıraşlanmışsa arzu edilen yıldız fenomeni görülmez. Yıldız safirin üç ucunun inanç, ümit ve kaderi simgelediğine inanılır…Safirin sertliği 9’dur, bu yüzden erkek yüzüklerinde de kullanmaya dayanıklıdır. Değişik renklerde ve fiyatlarda bulunduğundan her kesime hitap eder. Eylül ayı ve 45. evlilik yıldönümü taşıdır.”
Biruni tarafından sertliğinden dolayı ‘elmas vekili’ (na’ib) olarak görülmüştür. Tifaşi de safirin elmastan sonra en sert değerli taş olduğunu yazmıştır.
Bulunma yerleri olarak Arapça kaynaklarda Sudan, Sri Lanka ve İran’daki İsfahan sayılmaktadır.
Şifası hakkındaki inançlar: Tifaşi’ye göre safir kalbi kuvvetlendirir ve taşıyıcısının diğer insanlara karşı güvencede olmasını sağlar. Tılsım olarak kalp çarpıntısını heyecanları önler. Safir taşıyanı yıldırım çarpmaz. Korindonun çeşitleri boğulan birinin avucunda asla bulunmaz. Hemoroidi engeller ve gerdanlıkta takıldığında pıhtı atmasını önler. Za’ifi’nin Risale-i Cevahir-name’sinde sarı renklisinin veba hastalığını iyileştirildiği belirtilir.
Sadakat ve dostluğun taşıdır. Baş ağrıları, göz problemleri, baş dönmesi ve iç kulaktaki dengesizliklerde kullanılması da tavsiye edilir.
2 Kuşoğlu, M.Z. (2022).s.176. /3Sezgin, F. (2007, c 4).s.167. ; El-Biruni. (2017).
4 Yn. Burada korindon mineralinin kırmızı dışındaki renkleri zikredilmekle beraber, mavi renkli safirden bahsedilmemektedir. El-Biruni. (2017).s.s.92-99.
5Schumann, W. (1984).s.86. /6Tifaschi (1998).s.184-185. /7 İrepoğlu, G. (2012).s.61
8 GIA (1981). p.2-3. /9 Sezgin, F. (2007, c 4).s.167. /10Tifaschi (1998).s.185.
11Sezgin, F. (2007, c 4).s.167. / 12 Tifaschi (1998).s.190. / 13 Kutlar, F.S. (2005).s.63.
Kaynakça:
Atıl, E. (1987). The age of the Sultan Süleyman the Magnificent. Washington D.C.: National Gallery of Art. Bilirgen, E. ve Murat, S. (2001). Topkapı Sarayı hazine-i hümayun. İstanbul: Mas. GIA (1981). Jewelry retailing course. Colored-stone sales manual fascicle.
Kutlar, F.S. (2005). Risale-i cevahir-name. Ankara: Öncü.
Kuşoğlu, M.Z. (2022).Res ansiklopedik kuyumculuk ve maden sanatı terimleri sözlüğü. İstanbul:Bilnet. İrepoğlu, G. (2012). Osmanlı saray mücevheri. İstanbul: Bilkent Kültür Girişimi Yayınları
Schumann, W. (1984). Gemstones of the World. New York: Sterling Publishing
Sezgin, F. (2007, c 4). İslam’da bilim ve teknik. (A. Aliy, Çev.) Ankara: Tüba.
Tifaschi (1998). Arab roots of gemology. (S.N.A. Huda çev). London: Scarecrow.
Öğ. Gör. Nuri Durucu
